Khám phá nét đẹp cây dừa (Xưa và nay)

Cây dừa không biết có từ bao giờ trên đất Bến Tre mà đến hôm nay lại mang danh quê hương Xứ Dừa!; không ai biết và cứ truyền hỏi nhau theo lời thơ ngọt ngào, êm dịu và hơi mong lung:

Dừa ơi dừa! Dừa bao nhiêu tuổi

Mà lá tươi xanh mãi tới giờ?

Tôi nghe gió ngàn xưa đang gọi

Xào xạc lá dừa hay tiếng gươm khua...

Những dấu hỏi trong bài thơ "Dừa ơi" của nhà thơ Lê Anh Xuân đã viết vào đầu năm 1966. Lúc bấy giờ ....

Tôi lớn lên đã thấy dừa trước ngõ

Dừa ru tôi giấc ngủ tuổi thơ

Cứ mỗi chiều nghe dừa reo trước gió

Tôi hỏi nội tôi: Dừa có tự bao giờ?

Nội nói lúc nội còn con gái

Đã thấy bóng dừa mát rượi trước sân,...

Có nhiều nguồn tin cho rằng cây dừa xuất phát từ ông, cha đã đem từ miền Trung (Bình Định) vào gầy giống bởi thổ nhưỡng phù sa của ba dải cù lao do 4 nhánh sông MêKông bồi đắp; có nguồn tin là Bến Tre có 65 km bờ biển giáp biển Đông, dừa trôi giạt từ Phi-Líp-Pin sang và mộc lên tươi tốt, cho trái nhiều, có nhiều dầu và nước uống ngọt thanh, phù hợp với vùng đất phù sa nầy. Qua nhiều giai đoạn thăng trầm, nhưng ông, cha đã bám đất giữ làng và giữ gìn cho cây phát triển đến tận ngày nay để con cháu được thừa hưởng và trở thành Xứ Dừa quê tôi.

Dừa ngày xưa!  Dừa trong chiến tranh, Dừa trong đời sống.

Cây dừa đã bám chặt với đời sống vật chất, tinh thần của người dân, trong ẩm thực, dịch vụ, du lịch tại Bến Tre; đặc biệt hơn là khi xưa cây dừa cũng tham gia vào phục vụ chống giặc ngoại xâm, một loại vũ khí góp phần thắng lợi trong chiến đấu du kích của quân và dân Bến Tre. 

Tái hiện nhà dừa truyền thống Nam bộ với hình ảnh cây dừa bị bom, đạn thời chiến tranh trước năm 1975 vẫn vươn sức sống đến ngày nay (2015) hiện diện tại khu không gian dừa TP.Bến Tre

Trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, thân cây dừa khi còn sống, quân dân Bến Tre leo lên cấm cờ Mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam để giữ đất, giữ làng; Đặc biệt là dưới cán cờ có trái nổ để đánh máy bay trực thăng giặc (gọi là máy bay Bò Nóc, loại máy bay đứng yên trên không được) khi ngưng lại tháo gỡ cờ. Những thân cây dừa hạ xuống được sử dụng trong việc xây hầm tránh bom, đạn. Một kế sách thông minh của Quân giải phóng là dùng nhiều thân dừa kết thành bè dài, được gọi là “bè thần”, thả trôi sông lúc dòng nước chảy mạnh để đánh sập những cây cầu huyết mạch nhằm cắt đứt giao thông của giặc trên các tuyến đường Giồng Trôm- Ba Tri, Mỏ Cày, ... hướng về Thị xã. Cây dừa đã che dấu Bộ đội, du kích khi có giặc ruồng, họ leo lên bó trên đọt mà trốn khi giặc đi càn qua, đồng thời cũng quan sát để tính mưu kế chiến thắng cho cuộc đối đầu giữa hai lực lượng không cân sức; dừa để chế biến thực phẩm nuôi dân và quân trong vùng giải phóng; nước dừa cũng có lúc thay nước biển giúp thương binh qua hoạn nạn lúc chiến đấu thời bấy giờ,... . Đó là những chuyện kể lại của những cha, anh tham gia trong thời chiến tranh (1945 - 1975).

Trong đời sống, người dân nông thôn dùng thân cây dừa có tuổi đời từ 40 năm tuổi trở lên lấy thân xẻ gỗ làm cột, kèo, xiên, đòn tay, đố, vách để làm nhà và lợp mái bằng lá dừa nước, ở rất mát. Nhà dừa tuổi thọ rất cao; nếu ta chọn những đoạn gốc của những cây dừa già để làm nhà thì có thể sử dụng ba, bốn mươi năm là thường (hiện nay những điểm dừng chân tham quan du lịch thường tái hiện lại nhà dừa). Bến Tre là vùng sông ngòi chằng chịt, lúc bấy giờ những cây cầu nước phía sau nhà cũng làm từ thân cây dừa; cây cầu bắt qua mương, qua kênh, qua rạch cũng thân cây dừa; những sào đáy ngoài kênh, ngoài sông, ngoài biển ngư dân cũng dùng thân cây dừa để làm trụ;.... Cái gần giũ nhất với người dân lúc bấy giờ là chất đốt để nung nấu thức ăn hằng ngày từ cộng và lá của cây dừa.

Dừa ngày nay! Mệnh danh quê hương "Xứ Dừa"

Vườn dừa Bến Tre trước năm 1975 có diện tích trên 20.000ha. Do chiến tranh tàn phá, sau ngày sau giải phóng Bến Tre chỉ còn lại 16.000ha; khi khôi phục lại kinh tế sau chiến tranh, cây dừa vẫn bám chặt với người dân nơi đây. Sau 30 năm, diện tích vườn dừa tăng hơn gấp đôi và đạt 37.595 ha; đến năm 2012 thì toàn tỉnh có hơn 53.000 ha và hiện nay diện tích vườn dừa khoảng 67.000 ha, chiếm hơn 1/3 diện tích vườn dừa trên cả nước, được mệnh danh là quê hương Xứ Dừa.

Có được danh hiệu đó bởi Bến Tre sở hữu khoảng 30 giống dừa, trong đó có nhiều nhóm; nhóm dừa lùn như: dừa xiêm xanh, dừa xiêm đỏ, dừa xiêm lục, dừa xiêm lửa, dừa xiêm núm, dừa tam quan, dừa ẻo nâu, dừa ẻo xanh, dừa dứa,...; nhóm dừa cao có: dừa ta, dừa dâu, dừa lửa, dừa sáp, dừa Mã Lai,...; nhóm dừa lai như: dừa lai PB121, dừa lai JVA1, dừa lai JVA2,...

Những dáng dừa lão thướt tha (khoảng 70 năm tuổi) vẫn tươi xanh chào đón du khách thập phương (điểm du lịch "Ba Cây Dừa")

Cây dừa Bến Tre Xưa và Nay là yếu tố làm nên "Dáng đứng Bến Tre" mà nhạc sĩ Nguyễn Văn Tí đã sử dụng thông điệp nầy làm tựa đề bài hát ca ngợi quê hương Xứ Dừa; 

"Ai đứng như bóng dừa, tóc dài bay trong gió

Có phải người còn đó, là con gái của Bến Tre,...

Ơi tóc ai dài để lại dáng đứng Bến Tre"

Ông ví cây dừa như một người con gái đẹp có mái tóc dài tha thướt như tào lá dừa, dáng người dong dải như dáng cây dừa vẫn đứng hiên ngang, có sức sống mãnh liệt và đầy dũng cảm đã làm nên dáng đứng Bến Tre. 

"Con gái của Bến Tre, năm xưa đi trong đạn lửa

Đi như nước lũ tràn về,..."

Hay nhạc sĩ Xuân Hồng đã viết: 

"Quê hương ơi, đẹp lắm những cây dừa 

trái xanh ngoài xanh trong trắng,..."

Hoặc 

"Yêu lắm quê tôi, đất Bến Tre, rợp bóng dừa xanh,

Dòng sông Ba Lai, có thuyền ai chở mạ qua đồng"

Tất cả những bài thơ, nhạc ca ngợi cây dừa đã tạo nên hình ảnh hòa huyện cho ta một bản sắc văn hóa đặc thù, dù là đang ở lĩnh vực nào, lao động, tư tưởng hay thiên nhiên, đều làm nên dáng đứng Bến Tre từ anh hùng trong đấu tranh xây dựng quê hương hôm qua đến hôm nay vẫn vững vàng để Bến Tre phát triển đi lên từng bước.

Trong văn hóa miệt vườn tại Đất Bến Tre nầy, cây cầu dừa, đuốc lá dừa, dừa trong mâm ngũ quả, cây đàn cò bằng gáo dừa, quà lưu niệm bằng dừa và nước dừa cùng vị béo của dừa có nhiều trong ẩm thực,... Thật vậy!

Cây cầu dừa là hình ảnh thân thương của vùng Nam Bộ mà Bến Tre là tiêu biểu của nơi lắm sông, nhiều rạch. Ngày nay với cuộc sống sung túc, đường xá lưu thông thuận tiện, công cuộc xóa cầu khỉ cũng đã làm cho cây cầu dừa mai một. Tuy nhiên tại vùng nông thôn vẫn còn giữ nét văn hóa nầy nên trong bài nhạc Cây cầu Dừa của Vinh Sử có đoạn:

"Đã lâu lắm rồi không về thăm lại chốn xưa,

 đã lâu lắm rồi không về đi qua cầu dừa,... "

Nhà ở nông thôn Bến Tre "nhà dừa 3 gian một chái", với cây cầu dừa quen thuộc bắt qua ao cá để du khách tham quan

Đặc biệt là tại những điểm tham quan du lịch thường tái hiện cây cầu dừa để cho du khách trải nghiệm chuyến hành trình về Xứ Dừa có đi qua cầu dừa.

Đuốc lá dừa cũng là nét đẹp nhân văn trong văn hóa ứng xử của người dân nông thôn khi lỡ bước đường khuya; hoặc những ngày tết Nguyên Đán cổ truyền của dân tộc Việt Nam, trái dừa có mặt trong mâm ngũ quả ở miền Tây Nam bộ "cầu, dừa, đủ, xoài, sung". Đó là cách nói sử dụng biến âm của phương ngữ Nam bộ "cầu vừa đủ xài và sung túc gia đình, cuộc sống trong một năm mới".

Trong đờn ca tài tử Nam Bộ hay trong cải lương Nam bộ thì không thể thiếu cây đờn cò bằng gáo dừa. Đặc biệt hơn là nghệ nhân Văn Bá còn gọi là ông ba Bá đã cho ra đời một sưu tập đàn bằng dừa và được công nhận kỷ lục guinness Việt Nam với dàn nhạc cụ bằng dừa gốm: đờn cò, đờn bầu, đờn gáo, đờn tranh, đờn kìm, đờn guitar và nhiều nhạc cụ khác.

Trong ẩm thực của người dân Bến Tre không thể thiếu chất dừa, nó đã gắn bó và in sâu vào tâm, huyết mọi người nơi đây; bởi nước dừa nạo là loại nước tinh khiết, ngọt, mát, dùng để uống mà hiện nay khách du lịch đến Bến Tre không thưởng thức nước dừa xiêm là điều thiếu xót. Nước dừa già còn làm ra thạch dừa và sản xuất ra nhiều sản phẩm độc đáo khác để xuất khẩu; nước màu dừa (thắn từ nước dừa) dùng để cho các bà nội trợ kho thịt, cá có một màu tươi đỏ, đẹp mắt. Sửa dừa là nước cốt lấy từ cơm của trái dừa khô để chế biết ra trên 200 loại thức ăn, thức uống mà thông dụng nổi tiếng du khách thường dùng như: thịt kho nước dừa, lươn um dừa, gà ca ri nước cốt dừa, tép đất rang dừa, cơm trong trái dừa, rau câu dừa, gỏi tủ hủ dừa, kẹo dừa, mứt dừa, bánh tráng, bánh phồng và nhiều loại bánh dân gian khác tại Bến Tre đều có nước cốt dừa...

Cây dừa ngày xưa là cây nông nghiệp, ngày nay không những là cây công nghiệp cho ra lượng dầu thô rất lớn để cung ứng khắp các nước mà các nhà đầu tư đã cho ra đời nhiều sản phẩm từ dừa như: nước dừa tươi đóng lon, nước cốt dừa đóng lon, dầu dừa tinh luyện và dầu dừa nguyên chất, mặt nạ dừa dùng làm đẹp cho phụ nữ, than hoạt tính, than thiêu kết... đã được các khách hàng khó tính từ Canada, Nhật Bản, Hàn Quốc và nhiều nước khác đón nhận.

Trong cây dừa ngày nay, ngoài trái dừa là sản phẩm cho thu nhập chính mà người trồng dừa thu hoạch từ cây dừa, những thành phần khác của dừa không bỏ bất cứ thứ gì từ cây dừa lá đến rễ như: Hàng trang mỹ nghệ đã sử dụng gổ thân dừa, gáo dừa, cọng bông dừa, kể cả dừa điếc không bán được, tất cả sử dụng để ra đời hàng trăm sản phẩm lưu niệm mang tính đặc thù của quê hương Xứ Dừa để làm quà cho khách du lịch khi đến Bến Tre. Cọng lá dừa các làng nghề làm chổi và làng nghề đan giỏ cọng dừa sử dụng làm ra sản phẩm cung ứng cho thị trường. Vỏ trái dừa đập ra lấy sợi chỉ sản xuất các mặt hàng xuất khẩu làm từ chỉ xơ dừa như thảm, vỏ đựng đồ, dây thừng,..; mụn dừa thì làm đất sạch xuất khẩu ra nước ngoài và làm phân trồng cây cho các nhà vườn trong nước....

Các làng nghề hàng thủ công mỹ nghệ từ dừa, làng nghề khai thác dừa, làng nghề chỉ sơ dừa, làng nghề kẹo dừa đã góp phần rất lớn trong việc giải quyết việc làm cho người lao động và phát triển du lịch tại Bến Tre, bởi đây là những sản phẩm du lịch đặc thù mà không trùng lấp nơi đâu, nó cũng là sản phẩm mà khách quốc tế rất thích khi trải nghiệm sông nước Xứ Dừa kết hợp với những làng nghề đặc trưng nầy.

Theo nhà nghiên cứu văn hóa Sơn Nam, nơi sản sinh ra văn hóa miệt vườn chỉ có ở Tây Nam bộ, có lẽ nơi đây có nhiều vườn và xa phồn hoa đô thị. Vườn là đất có nhiều cây ăn trái, và chắc hẳn là cả nước không nơi nào nhiều như Nam bộ, loại cây sống và cho trái lâu năm nhất (trên 60 mươi năm tuổi) và gắn chặt với đời sống con người thì cây dừa hẳn là cây tiêu biểu. Bởi thế nên, để lý giải cây dừa có trước hay con người có trước trên đất Bến Tre nầy (khoảng 300 năm). Tuy nhiên, những gì mà cây dừa để lại trong văn hóa của con người Bến tre đã chứng minh rằng cây dừa có rất lâu và có giá trị văn hóa rất đặc biệt.

Du lịch Bến Tre đang khai thác lợi thế nầy để phát triển du lịch đặc thù vùng Đồng bằng sông Cửu Long bởi tất cả các tỉnh thành đều có điểm chung là miền sông nước; tuy nhiên du lịch sinh thái sông nước miệt vườn Xứ Dừa vẫn là nét đặc thù riêng vốn có của Bến Tre mà ông cha đã gìn giữ, lưu truyền để ngày nay nét văn hóa nầy trở thành cơ hội cho du lịch Bến Tre phát triển bền vững với thương hiệu "Du lịch sinh thái Sông nước Xứ Dừa"./.